عمومی

ماه میهمانی خدا، مریض و مسافر

آیات صیام، سوره بقره آیات 183 تا 187

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ. اى کسانى که ایمان آورده اید روزه بر شما مقرر شده است همان گونه که بر کسانى که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود باشد که پرهیزگارى کنید(183) 

أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُوا خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ. [روزه در] روزهاى معدودى [بر شما مقرر شده است] [ولى] هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد [به همان شماره]تعدادى از روزهاى دیگر [را روزه بدارد] و بر کسانى که [روزه] طاقت فرساست کفاره اى است که خوراک دادن بهبینوایى است و هر کس به میل خود بیشتر نیکى کند پس آن براى او بهتر است و اگر بدانید روزه گرفتن براى شمابهتر است(184) 

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ. ماه رمضان [همان ماه] است که در آن قرآن فرو فرستاده شده است [کتابى ] که مردم را راهبر و [متضمن] دلایلآشکار هدایت و [میزان] تشخیص حق از باطل است پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد وکسى که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن] تعدادى از روزهاى دیگر [را روزه بدارد] خدا براى شما آسانى مىخواهد و براى شما دشوارى نمى خواهد تا شماره [مقرر] را تکمیل کنید و خدا را به پاس آنکه رهنمونیتان کرده استبه بزرگى بستایید و باشد که شکرگزارى کنید(185) 

وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ. و هرگاه بندگان من از تو در باره من بپرسند [بگو] من نزدیکم و دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا بخواند اجابت مى کنم پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند باشد که راه یابند(186) 
 ... وَکُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَى اللَّیْلِ ... و بخورید و بیاشامید تا رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب] بر شما نمودار شود سپس روزه را تا [فرا رسیدن] شب به اتمام رسانید ... (187) 

روزه ی مسافر

آیا هر مسافری الزاماً باید در سفر روزه خود را افطار کند؟

خداوند در آیه 185 سوره بقره، فرموده : یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ ، خدا براى شما آسانى مى خواهد و براى شما دشوارى نمى خواهد. به همین دلیل فرموده مریض(کسی که دچار کسالت، نقصان، ضعف، ناراحتی، ناخوشی، بیماری، مشکل، درد و زیان شده است) و مسافر به تعداد روزهایی که نمی توانند روزه بگیرند، در وقت دیگری تکمیل کنند.

مطابق"وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ" در آیه 185 بقره، خداوند متعال علت به تعویق انداختن روزه ی مریض و مسافر را سخت و دشوار بودن آن بیان فرموده، ضمن اینکه روزه داری را برای آنها حرام نفرموده است. به نظر می رسد علت عدم وجوب روزه بر مسافر، جابجایی و نقل مکان نیست، بلکه سختی و عسرت است.

در گذشته هیچگونه امکاناتی در راه برای مسافران فراهم نبوده الّا مرکب و توشه ای که با خود می برده اند. مسافرت توام با رنج و مشقت و سختی بوده. وقتی کاروانی سفر می کرده، به علت تشنگی، گرسنگی، خستگی، سرمازدگی، گرمازدگی و مشکلات دیگر، برخی مسافران یا به مقصد نمی رسیدند یا به موطن خود باز نمی گشتند.

اما اکنون، با وجود امکانات فراوان در راه ها و تسهیل در ایاب و ذهاب، اگر مسافر در سختی و عسرت نباشد دلیلی ندارد که روزه اش را به تعویق بیاندازد. با امکانات امروز، حتی برخی مسافرت ها نه تنها سخت و دشوار نیست بلکه گاهی سفر از حضر لذت بخش تر است. 

در مورد مریض نیز چنین است، یعنی اگر شخص مریضی تشخیص بدهد روزه برایش مشکل آفرین است و مریضی اش را شدت می دهد می تواند بعداً بگیرد ولی همه مریض ها چنین وضعیتی ندارند ، روزه حتی برای برخی مرض ها مفید است. گاهی هم ممکن است شخصی توانایی روزه گرفتن داشته باشد ولی کمبود آب برایش زیانبار باشد، طبیعی است به قدر رفع ضرورت می تواند آب بنوشد.

یعنی همانگونه که مرض، شرط کافی برای به تعویق انداختن آن نیست، سفر نیز شرط کافی برای به تعویق انداختن آن نیست. بلکه آنطور که از آیه می توان برداشت کرد، وضع حال مریض یا مسافر است که تعیین کننده بجا آوردن یا به تعویق انداختن این فریضه است نه عنوان مریض یا عنوان مسافر برای فرد روزه گیر.

خداوند خودش فرموده او خواسته بر انسان سهل بگیرد. توجه به برخی قواعد جزئی و ترس و نگرانی از عدم صحت اجرای آنها، آدمی را با بخش مهمی از دین که رابطه عاشقانه انسان با خدای تعالی است، باز می دارد

متوقف شدن در کلمه ی مسافر، سوالات بسیاری را به دنبال خواهد داشت: بعد مسافت، مدت مسافرت، اسکان در بیش از یک مکان، دائم السفر بودن، حد ترخص، بلاد کبیره و بسیاری ابهامات دیگر، که باید همه آنها تشریح شوند. طبیعتاً، نتیجه ی گستردگی احکام، تشتت آرا خواهد بود بطوریکه معمولاً برای هر حکمی فتاوای مختلفی از فقها صادر می شود. عدم حکم واحد، مسئله تقلید را تحت الشعاع قرار می دهد که این نیز خالی از اشکال نیست. یادم هست، زمانی که امام خمینی (ره) در قید حیات بودند، حکم بلاد کبیره ی ایشان، سوالات بسیاری را ایجاد کرد که احکام جداگانه ای برای آنها وضع شده بود. پس از ارتحال ایشان، اکثر مقلدین، در این حکم به فقهای دیگر رجوع کردند.

با توجه به ادامه آیه شریفه، که فرموده: وَلِتُکَبِّرُوا اللَّهَ ، خدا را بزرگ بدارید، مسئولیت این امر را به عهده خود انسان گذاشته است. اگر انسان، خدای متعال را با عظمت و بزرگی یاد کند و بداند که خدا شاهد و ناظر اعمال اوست و بداند خدای متعال آنقدر خبیر و علیم است که حتی از اراده ذهنی انسان قبل از انجام عمل مطلع است، محال است یک مومن به خودش اجازه بدهد برای فرار از روزه مسافرت کند و یا صرف مبتلا شدن به هر مرضی، روزه نگیرد. ولی هرگاه خدا را بزرگ نپنداریم و او را مانند خودمان تصور کنیم برای روزه و یا فرار از هر فریضه دیگری، آنرا توجیه می کنیم و به اصطلاح دنبال کلاه شرعی می گردیم. کلاه شرعی، در حقیقت راه گریز از احکام است.

یک مومن پارسا، هیچگاه دنبال توجیه رفتار خودش برای فرار از فرائض نیست. اگر تشخیص بدهد موقع مریضی یا مسافرت، روزه برایش عسرت و سختی دارد و مشکل زاست، آنرا به تعویق می اندازد، اگر نه، فریضه را انجام می دهد و به تعویق نمی اندازد. لذا در این عصر، تعیین مسافتی مشخص تحت عنوان مسافت شرعی چندان معقول به نظر نمی رسد.

بسیاری احکام عبادی که لازمه رابطه قلبی و قرابت و دوستی انسان با خداست همینطور هستند. مسلمان بودن به معنی گسترده کردن احکام دین نیست. مهم نیّت و رابطه قلبی انسان مومن با الله است. 

اینجانب فقیه نیستم که درباره احکام شرعی فتوی بدهم. این مقاله دیدگاهم در خصوص آیات شریفه ی مورد نظر است. اطمینان هم ندارم که نظرم در این باره دقیق باشد اما شاید این نوشتار کمک کند که در باره احکام اسلامی بیشتر تامل و تدبر کنیم. 

احمدحسین احدی

5/3/96

کلمات کلیدی :