عمومی

به نام خدا 

قربانی در مراسم مذهبی

بررسی ذبح بهایم (چهارپایان حلال گوشت) در مراسمات مذهبی از منظر قرآن کریم

قربان : 

ریشه قربان، "قُرب" است به معنی "نزد" بر خلاف ‌"بُعد" به معنی "دور"

قربانی : هدیه ای به جهت قرب و نزدیک شدن.

تعریف قربانی طبق تفسیر المیزان (علامه طباطبایی ره) ذیل آیه 27 مائده :

"قربان" به معناى هر عملى و هر چیزى است که انسان به وسیله آن به خداى سبحان و یا غیر او تقرب بجوید.

در آیات 183 آل عمران کلمه "قربان" و 27 مائده و 28  احقاف کلمه "قربانا" به کار رفته که مشخصاً به معنی ذبح اَنعام یا بهایم نیستند. 

ذبح :

کشتن، قتل و خونریزی.

آیه 49 بقره و 52  ابراهیم و 4 قصص : کشتن پسران توسط فرعونیان

آیه 67 و 71 بقره : داستان ذبح گاو توسط قوم موسی (ع)

آیه 3 مائده : در خصوص حرام های 4 گانه حیوانات.

21 نمل : داستان سلیمان (ع) و تهدید کشتن هدهد

آیات 102 تا 108 صافات، ماجرای خواب حضرت ابراهیم (ع) : و وقتى با او به جایگاه سَعْى رسید، گفت: اى پسرم، من در خواب [چنین] مى بینم که تو را سر مى بُرَم، پس ببین چه به نظرت مى آید؟ گفت: اى پدر من! آنچه را مأمورى بکن. اِن شاء اللَّه مرا از شکیبایان خواهى یافت(102). پس وقتى هر دو تن دردادند [و همدیگر را بدرود گفتند] و [پسر] را به پیشانى بر خاک افکند(103)، او را ندا دادیم که اى ابراهیم(104)! رؤیا [ى خود] را حقیقت بخشیدى. ما نیکوکاران را چنین پاداش مى دهیم(105). راستى که این همان آزمایش آشکار بود(106). و او را در ازاى قربانىِ بزرگى باز رهانیدیم(107). و در [میان] آیندگان براى او [آوازه نیک ] به جاى گذاشتیم(108). درود بر ابراهیم(109). نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم(110). 

پیش از آن، طبق آیه 137 انعام، مشرکین و بت پرستان، جهت قرب و احترام به بت ها، فرزندان خود را ذبح (قربانی) می کردند.

به نظر می رسد دو هدف در اجرای نمایش خواب حضرت ابراهیم (ع) وجود دارد:

1- برچیدن مراسم ذبح انسان.

2- آزمایش حضرت ابراهیم.

در آیات شریفه فوق مستقیماً اشاره ای به ذبح حیوان توسط حضرت ابراهیم (ع) به عنوان قربانی نشده است. در قبال کاری که ابراهیم (ع) به آن اهتمام ورزید به لحاظ عظمت آن، طبق آیه 107 "وَفَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ" فدیه ای به او داده شد که از آن به عنوان ذبح عظیم یاد شده. گرچه طبق روایات، فدیه عظیم، یک قوچ بوده ولی از بعد معنوی تعابیر مهم تری می تواند داشته باشد.

دین همواره در مواجهه با سنت های گذشته مومنین، چکشی برخورد نکرده و عموماً در رد یا تایید آنها با ملایمت و ملاطفت رفتار کرده. با ذبح حیوان به عنوان قربانی مخالفت نکرده ولی در آیات دیگری به این عمل معنا و جهت داده است، که به آن اشاره خواهیم کرد.

حتی در آیه "فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ"  اگر مقصود از وَانْحَرْ ذبح شتر باشد، خود ذبح هدف نیست بلکه نتایجی که بر ذبح مترتب است اهمیت دارد مثل اطعام نیازمندان یا برپایی مراسمی جهت سرور و شادی مومنین.

عید قربان : در ایام حج، مناسکی انجام می گیرد که دو وجه مهم دارد.

1-زنده نگاه داشتن نمادها و شعائر دین .

2-پاک و خالص شدن حجاج و قرابت قلوب مومنین به خدای متعال.

به میمنت این نزدیکی و قرب الهی، روز دهم ذیحجه که مهمترین مناسک حج در این روز انجام می شود را عید قربان (قرب و نزدیک شدن به خدای تعالی) نامیده اند.

در گذشته چون، انعام (چهارپایان)، مهمترین و عزیزترین دارایی مردم محسوب می شده. جهت گرامیداشت عید قربان، حیوانات خود را ذبح می کردند.

آیه 133، اهمیت چهارپایان را می رساند که با کلمه پسران در یک آیه آمده اند : شما را به [دادنِ] دامها و پسران مدد کرد،(شعرا 133)

قربانی در آیات مربوط به مراسم حج :

196 بقره، 2 و 97 مائده، 25 فتح : در این آیات، کلمات "هَدی" یعنی هدیه و "نُسُک" یعنی عبادت، را "قربانی" تعبیر کرده اند. همانگونه که عرض شد، قربانی، هدیه کردن چیزی یا انجام عملی برای قُرب  یا نزدیکی (به خدای متعال) است. 

چنانچه می دانید، چند دهه قبل، امکاناتی در مکه جهت بسته بندی گوشت و ارسال آن برای جاهای دیگر، فراهم نبود و لاشه گوسفندان ذبح شده را دفن می کردند. این کار نشانه ای از اسراف بود. ظاهراً با توجه به آیه زیر، شاید بتوان در مقاطعی، جایگزین دیگری برای این کار قرار داد.

... وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ ... و بخورید و بیاشامید و[لى] زیاده روى مکنید که او اسرافکاران رادوست نمى دارد(اعراف 31)

به نظر می رسد، آیات 28 تا 34 سوره حج و 95 مائده، آیاتی هستند که مسلمانان با توجه به آنها، برای قربانی کردن، بر ذبح بهایم تاکید کرده اند:

در آیات فوق از "وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِیرَ" و همچنین "طَعَامُ مَسَاکِینَ" چنین برمی آید که علاوه بر ایجاد روحیه ایثار و بخشندگی در شخص قربانی کننده، شق دیگر ذبح انعام، تامین غذای درماندگان، فقرا و بینوایان است .

خدای متعال برای مستجاب کردن دعاها و رفع حاجات نیازمندان، نیازی به ذبح حیوانات ندارد، بلکه قربانی کننده و گیرندگان آن هستند که به قربانی نیاز دارند. برای اولی، بخشش و از خود گذشتگی، نوعی عبادت و برای دومی رفع گرسنگی است وگرنه در گوشت قربانی، چیز خاصی حلول نمی کند که در بقیه گوشت ها نباشد.

همانگونه که اشاره شد یکی از حکمت های مناسک حج پاک و خالص شدن مسلمانان است. حاجی شدن واقعی چند شرط اساسی دارد:

1-نیت خالصانه و بی اعتنایی به غیر خدا

2-حلالیت طلبیدن در حد مقدور از همه کسانی که ممکن است در باره آنها حق الناس رعایت نشده باشد.

3-دوری از امور دنیوی جهت ورود با بارگاه الهی با رعایت کامل محرماتی که برای قبولی حج یک به یک مشخص شده اند

4-همرنگ شدن با جماعتی که برای یک هدف مشخص گرد آمده اند و دور ریختن تمام نشان ها و القاب دنیوی با پوشیدن لباس احرام

5-معطوف کردن فکر و ذهن به طور دقیق به انجام مناسک تا مبادا یکی از آنها فوت شود. فوت شدن هر عملی ناشی از افکار و دل مشغولی های دنیوی است. لذا اگر عملی فوت شود، حج باطل است

6-هدیه، برای تقرب و رفع حاجت نیازمندان که حداقل آن ذبح گوسفند است.

اگر ولیمه دادن سفارش شده، دقیقاً در راستا و ادامه همان قربانی کردن است که باید بدون چشم داشت به عنوان هدیه باشد و هیچ هدف دیگری در آن نباشد.

ذبح بهایم و دادن گوشت یا غذای حاصل از آن به نیازمندان کار ارزشمندی است و جزو عبادات است ولی آغشته کردن دیوار خانه و بدنه خودرو به خون حیوان ذبح شده و یا سربریدن حیوان جلوی اشخاص در مراسم های مختلف در انظار مردم به ویژه کودکان و ریختن خون حیوان زبان بسته در کوی و برزن و یا لذت بردن از این عمل، کاری ناپسند و نوعی بی رحمی است،

از ظاهر آیه 73 سوره بقره به اشتباه ترجمه کرده اند که با زدن بخشی از لاشه گاو ذبح شده به بدن میت، او زنده شد، در حالیکه حقیقت مسئله چیز دیگری است. (رجوع به تفسیر المیزان).

هر حکمتی در ذبح حیوان به عنوان قربانی است، معطوف به عبادی بودن عمل برای قربانی دهنده و اطعام مساکین و فقراست وگرنه خداوندِ صمد، نیازی به این عمل ندارد و هیچ ثواب و اجر خاصی برای خود عمل ذبح بیان نشده بلکه بر اساس روایات، ذبح حیوان عملی مکروه است مگر به ضرورت، مثل کاری که در کشتارگاه ها برای تامین مواد غذایی مردم انجام می دهند و چون نفس این کار نازیباست به همین دلیل قرآن کریم، فرموده هنگام ذبح، نام خدا برده شود زیرا این کار، نوعی طلب عفو از زشتی عمل ذبح است.

پاک و خالص شدن دهنده ی قربانی به لحاظ از خود گذشتگی است، زیرا کسی که دوست داشتنی ترین دارایی اش را به نیازمندان می دهد، از خود عبور کرده است.

این وجه از عبادی بودن قربانی، مانند همان ارزش و بهایی است که قرآن کریم برای صدقه قائل شده است.

خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ

از اموال آنان صدقه اى بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازى و برایشان دعا کن زیرا دعاى تو برای آنها موجب آرامش است و خدا شنواى داناست(توبه 103)

طبق آیه فوق ، یک وجه صدقه، حُسنی است که برای دهنده ی آن دارد و وجه دیگر آن، رفع حاجات نیازمندان است.

کلمات کلیدی :